‘Ne vent en een vrouw’: woordgeslacht in het (Vlaamsch) basisonderwijs

In het Vlaamsch leerplan Nederlands staan de termen opgesomd die de leerlingen behoren te begrijpen en beheersen bij het einde van hun lager onderwijs. Bij die termen vind je ook de onzijdig, mannelijk en vrouwelijk.

Onzijdige woorden zijn makkelijk te herkennen aan hun bepaald lidwoord: het. Het probleem stelt zich bij het verschil tussen mannelijk en vrouwelijk, want beide dragen het bepaald lidwoord de. Voor we de vraag beantwoorden wil ik toch eerst een belangrijke vraag stellen m.b.t. wat met zo’n mooi woord normale functionalteit wordt genoemd: wie kan het wat schelen?

Met andere woorden: waarom is het belangrijk dat we weten of een woord mannelijk of vrouwelijk is? Dat zou een kwestie kunnen zijn in een zin zoals: de aantekening, zij/hij ligt in de prullenmand. Het antwoord luidt: in het standaardnederlands zijn alle de-woorden mannelijk, behalve bij levende wezens met duidelijk geslacht (de kip, de koe: zij). De reden hiervoor is dat in Nederland, alle sprekers elk gevoel voor woordgeslacht zijn kwijtgespeeld.

In het Vlaamsch daarentegen bestaan de geslachten nog wel en het is dan voor de Vlaamse kinderen geen enkele kwestie: je kijkt gewoon naar het onbepaald lidwoord in het dialect:

  • ne vis, ne man, ne vent, ne piemel, ne stier, ne klootzak, nen hamer: mannelijk
  • een kip, een vrouw, een babbelkous, een tekening, een zaag zijn vrouwelijk (niet: ne kip, ne vrouw …)

Let wel – er zijn geografische verschillen. In sommige delen van het taalgebied zijn is bijvoorbeeld broek vrouwelijk, terwijl dat elders overduidelijk mannelijk is. In Van Dale kun je nog de geslachten van de woorden opzoeken en dikwijls staat er (m.(v)), wat wil zeggen: voornamelijk mannelijk, maar in sommige regio’s vrouwelijk. Het algoritme gaat als volgt:

Kun je voor een de-woord ne(n) plaatsen, dan is het mannelijk; vereist het het lidwoord een, is het woord vrouwelijk.

Omgekeerd werkt niet: je kunt voor elk zelfstandig naamwoord ‘een’ plaatsen, maar dat is dan standaardtaal. Het afwijkend onbepaald lidwoord ‘ne(n)’ laat je toe het onderscheid te maken. Het is niet moeilijk, maar niets voor de lagere school (volgens mij). Volgens de Vlaamse regering wel, maar hun leerkrachten kennen de materie zelf niet. Bij nader inzien, in het licht van de Nederlandse standaardtaal, blijkt de materie een non-issue.

Zijn we zo vervreemd van onze eigen taal dat we denken dat hij(!) geheel buiten ons staat en dat we alles denken te moeten memoriseren? De leerstof wordt aangeboden in een versimpelde vorm, zodat wat we vanuit ons taalgevoel perfect beheersen, onbegrijpelijke leerstof wordt. Het is ook van geen enkel belang te spreken over mannelijk/onzijdig in het basisonderwijs – beter noemen we ze gewoon het-woorden en de-woorden en hangen hun functionele kenmerken best op aan deze termen.

Op het net dwaalt deze prachtige getuigenis van een Nederlander al 8 jaar rond:

Zat ik net naast een tolk die in de cabine even schriftelijk zat te vertalen op de pc. Recepten en zo. Vraagt ze mij ineens: “Is ‘vis’ mannelijk of vrouwelijk”. Ik wou spontaan antwoorden “Kijk dan of je kuit ziet”, maar zo lollig ben ik nou ook weer niet.Wat bleek? De collega had een verwijswoord nodig (‘hij’ of ‘zij’) en dan schijn je niet buiten het woordgeslacht te kunnen.

Hier toont zich de intelligente taalgebruiker – een man met echt talig inzicht, hoewel zijn antwoord hypothetisch is:

Ik opperde dat het in het Duits “Der Fisch” was en dus dat “de vis” ook wel mannelijk zou zijn. Over mijn schier volmaakte onwetendheid over woordgeslachten van de-woorden deed ik maar het zwijgen toe. Ik heb meestal geen idee, reeksen uitzonderingen daargelaten (woorden met “heid” e.d.). Of ik vergelijk even met Frans [le poisson!] of Duits, dat wil ook wel eens helpen. Maar voor de rest maakt het in mijn eigen taalgebruik geen spat uit, want alles wordt bij mij spontaan “hij”. Behalve vrouwen en meisjes.

Gelukkig wordt hij gered door een geslachtsbewust Vlaamse:

Afijn wat blijkt? De collega zette er een onbepaald lidwoord voor, en ‘vis’ bleek mannelijk. Onomstotelijk. De regel die ze toepaste was heel simpel: Dat waar je “ne(n)” voor kunt zetten is mannelijk. “ne vent”, ne wagen”, maar “nen otto”, “nen trakteur”. Waar een “een” voor hoort, is vrouwelijk: ” ‘een vrouw”, ” ‘n criis”. Het gekke is, ik heb zelf niets aan die regel, want ik zeg sowieso “een”. Maar Vlamingen hebben het maar makkelijk, zo lijkt het. Nee, het woordgeslacht zit er hier nog diep in.

Gek is dat niet, we hebben het van in de wieg horen zeggen: altijd ‘ne man’ nooit ‘een man’. Vlamingen hebben het makkelijk? Al ze het zelf wisten hoezeer het Nederlands ook hún taal is of was.

Conclusies:

  • gebruik in het lager onderwijs het-woorden en de-woorden
  • de weergave van de geslachten is Van Dale historisch-descriptief: ze weerspiegelen niet het huidige taalgedrag.
  • De theoretische uitleg van de geslachten kan wachten tot de middelbare school, waar dit al snel een themales kan zijn. Deze materie leent zich perfect om de leerlingen zelf taalkundig onderzoek te laten doen. We geven de achtergrond en uitleg in de les en stellen een testcorpus op van woorden. Met deze woorden gaan de leerlingen bij familieleden en kennissen te rade: is dit woord voor hen mannelijk of vrouwelijk. Het verzamelen van de gegevens het het plotten van de gegevens op kaarten (waar is het woord vr/m) kan een zeer ervaringsrijke les worden. De resultaten zijn zichtbaar, iedereen heeft bijgedragen en de hele ervaring rond de les en het onderzoek zorgt ervoor dat de leerlingen de geslachtskwestie nog jaren kennen en onthouden. Echt praktisch nut heeft de kennis van de woordgeslachten is niet echt relevant, maar de materie kan wel gebruikt worden om leerlingen de systematiek en fluïditeit van de taal te doen ervaren.

7 gedachten aan “‘Ne vent en een vrouw’: woordgeslacht in het (Vlaamsch) basisonderwijs”

  1. Ik ben leraar in een Franstalige school waar ik een hekel heb ontwikkeld aan het gebruik van de terminologie ‘het-woorden – de-woorden’, ipv ‘mannelijk – vrouwelijk – onzijdig’.
    Waarom ?
    Ik ben het helemaal eens met de schrijver ban bongenoemde tekst als hij de vraag stelt en de opmerking maakt : “Zijn we zo vervreemd van onze eigen taal dat we denken dat hij(!) geheel buiten ons staat en dat we alles denken te moeten memoriseren? De leerstof wordt aangeboden in een versimpelde vorm, zodat wat we vanuit ons taalgevoel perfect beheersen, onbegrijpelijke leerstof wordt.”.
    Je kunt in Franstalige scholen echter niet verwachten dat de leerlingen taalgevoel hebben in het Nederlands en dus luidt de regel voor het bijvoeglijke naamwoord :
    “Het bijvoeglijke naamwoord neemt normaal een -e, behalve als er tegelijkertijd drie voorwaarden bestaan : het zelfstandig naamwoord dat door het bijvoeglijke wordt wordt gekenschetst moet 1) enkelvoudig, 2) een het-woord, 3) onbepaald zijn.
    En wat is “onbepaald” ? : een zelfstandig naamwoord dat gebruikt wordt met “een” of zonder lidwoord.
    De leerlingen krijgen dus in dezelfde regel voorgeschoteld dat ze moeten letten op “het” : ja, want die woorden zijn de goede, en nee, want vooral als je ‘het’ niet gebruikt. De chaos !
    Terwijl het woordje ‘onzijdig’ precies is en ze invoert in een ietsje abstractie en taalvergelijking.

  2. Bedankt voor uw reactie.
    U opmerkingen zijn volledig terecht en begrijpelijk vanuit een Franstalige context. Mij ging het in het artikel eerder om een tekort van het bewustzijn van de huidige Nederlandse grammatica bij moedertaalsprekers. 1) ze bieden iets aan wat niet correct is (Nederlands maakt geen onderscheid meer tussen vrouwelijk en mannelijk); 2) slagen er dan ook niet in uit te leggen hoe makkelijk het voor moedertaalsprekers kan zijn.
    Het probleem dat u beschrijft is het volgende:
    Bij het bepaald lidwoord zie je aan het lidwoord of het woord onzijdig is of niet: het
    Bij het onbepaald lidwoord zie je dat niet (een man, een vrouw, een paard).
    Net bij een paard is het belangrijk dat je dit als het-woord herkent, want je moet de adjectieven verbuigen: een mooi paard (en zeker nooit ‘een mooie paard’).

    Voor onderwijs van vreemde talen geldt echter: je moet bepaalde zaken gewoon uit het hoofd leren, zoals de geslachten. In het Nederlands zijn er twee: mannelijk en onzijdig; en we onderscheiden die enkel bij de bepaalde lidwoorden (de/het). Of je dat nu mannelijk/onzijdig noemt, of de/het-woorden maakt niet uit. Dat het-woorden ook een onbepaalde tegenhanger ‘een’ hebben, doet er niet zoveel toe.

  3. Waar komt in ‘s hemelsnaam de sch in Vlaams vandaan? Dan kun je evengoed Nederlandsch schrijven!

  4. Bedankt voor uw reactie. Het gelijk is natuurlijk gansch aan uw kant. Om eerlijk te antwoorden: het is natuurlijk een sneer naar het onderwijs dat iets denkt te moeten onderwijzen dat niet meer relevant is en zelfs niet onderwezen hoeft te worden aan moedertaalsprekers. Misschien moet ik mijn schriftuur wat temperen…
    Kunt u uitleggen wat u zo stoort aan dit woordgrapje?

    Met groet,
    Johan

  5. Bedankt voor uw reactie.
    U opmerkingen zijn volledig terecht en begrijpelijk vanuit een Franstalige context. Mij ging het in het artikel eerder om een tekort van het bewustzijn van de huidige Nederlandse grammatica bij moedertaalsprekers. 1) ze bieden iets aan wat niet correct is (Nederlands maakt geen onderscheid meer tussen vrouwelijk en mannelijk); 2) slagen er dan ook niet in uit te leggen hoe makkelijk het voor moedertaalsprekers kan zijn.
    Het probleem dat u beschrijft is het volgende:
    Bij het bepaald lidwoord zie je aan het lidwoord of het woord onzijdig is of niet: het
    Bij het onbepaald lidwoord zie je dat niet (een man, een vrouw, een paard).
    Net bij een paard is het belangrijk dat je dit als het-woord herkent, want je moet de adjectieven verbuigen: een mooi paard (en zeker nooit ‘een mooie paard’).

    Voor onderwijs van vreemde talen geldt echter: je moet bepaalde zaken gewoon uit het hoofd leren, zoals de geslachten. In het Nederlands zijn er twee: mannelijk en onzijdig; en we onderscheiden die enkel bij de bepaalde lidwoorden (de/het). Of je dat nu mannelijk/onzijdig noemt, of de/het-woorden maakt niet uit. Dat het-woorden ook een onbepaalde tegenhanger ‘een’ hebben, doet er niet zoveel toe.

  6. Beste Johan,

    Ik begrijp ook niet wat er mis is met het woordgrapje “Vlaamsch”. Misschien zouden sommigen nog meer aanstoot nemen aan het project “Vlaemsch” van een bekende Vlaamse choreograaf (https://www.east-man.be/nl/15/105/)?

    Ik dacht dat we als Vlamingen de Belgische zelfspot (“autodérision” aan de andere kant van de taalgrens) gemeen hadden met Franstalige Brusselaars en Walen?

    Los daarvan moet ik zeggen dat ik uw blog wel kan smaken.

    Met vriendelijke groet,
    Een andere Johan

  7. Beste naamgenoot,

    Ik zou het zelf niet beter kunnen formuleren… enige zelfspot m.b.t. de Vlaemsche identiteit (Eddy, see what I did there?) die men ons probeert aan te praten zal ik nooit kunnen laten. Bedankt voor uw vriendelijke compliment, dat doet deugd. Aanzienlijk wat lezers (volgens de statistieken), maar te weinig reacties. Dat een éminence grise van de Belgische politiek mij terecht zou wijzen voor mijn spelling van ‘Vlaams’ is mooier dan ik ooit had kunnen dromen.

    Met groet, Johan

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.